II. İngilizce ve Türkçe Belgeler Hakkında

Arşiv II olarak adlandırdığımız arşivde, Krikor Gergeryan’ın özel çalışmalarının yer aldığı dosyaları bir araya topladık. Bu dosyalar esas olarak iki büyük malzeme grubundan oluşmaktadır. Birincisi, Arşiv I ve III içinde bulunan Ermenice ve Osmanlıca orijinal malzemeler ve bunların Gergeryan tarafından yapılmış ve/veya yaptırdığı çevirilerden oluşmaktadır. İkinci grup malzemeler, Gergeryan’ın kişisel notlarıdır. Bu notlar, daha çok kitap veya makale yazmak amacıyla, dağınık olarak alınmış notlardır ve aynı notları birçok başka dosya içinde görmek mümkündür.

Gerek orijinal belgeler gerek bunların çevirileri gerekse Gergeryan’ın kişisel notları herhangi bir sistematiğe sahip değildir ve dosyalarda son derece karışık olarak bir arada bulunmaktadırlar.

Türkçe, Ermenice, İngilizce ve Fransızcaya hâkim olan Gergeryan, özellikle Osmanlıca (Arap harfleri ile yazılmış) malzemelerin büyük bir kısmını bu dillere çevirmiştir. Bunlar elbette Osmanlıca okuyamayanlar için son derece faydalı çevirilerdir. Ama eklemek isteriz ki çevirilerde bazen anlam değişikliklerine yol açabilecek önemli hatalar da mevcuttur. Okuyucuyu, Osmanlıca malzemelerin Gergeryan tarafından Türkçe, Ermenice, İngilizce ve Fransızcaya yapılmış çevirilerini kullanırken dikkatli olmaya davet etmek isteriz. Arşiv I’de tüm Osmanlıca belgelerin, Türkçe ve İngilizce çevirileri olduğu için bu kıyaslama kolaylıkla yapılabilecektir.

Arşiv II’de yer alan Türkçe ve İngilizce belgeler ağırlıklı olarak 1919-1921 İstanbul İttihat ve Terakki Partisi yargılamaları ile ilgilidir. Gergeryan bu yargılamalara ilişkin hemen her belgenin çevirisini yapmıştır. Kullanılırken dikkatli davranılmasını önerdiğimiz bu çevirilerin içinde, yargılamalar sırasında açığa çıkan telgraflar, sanık ve tanık ifadeleri önemli bir yer tutar. Yozgat’ta soykırıma ilişkin sorgulamalar sırasında elde edilen belgeler örneğinde olduğu gibi, yargılamalara ait bu belgeler, soykırımın nasıl organize edilmiş olduğu hakkında bize oldukça ayrıntılı bilgiler verir.

Yine Gergeryan tarafından çevirisi yapılan belgeler arasında, Osmanlı Hükümeti tarafından özellikle Emvali Metruke yolsuzluklarını araştırmak için Eylül 1915 tarihinde bölgelere yollanan Heyet-i Tahkikiye’nin raporları da yer alır. Adana, Maraş, Diyarbakır, Malatya, Şam ve Halep’ten yollanan bu raporlar, soykırımın bugüne kadar bilmediğimiz birçok veçhesine ışık tutmaktadırlar.

Gergeryan bu Osmanlıca belgelere dayanarak birçok kitap ve makaleler hazırlamıştır. Divan-ı Harb-i Örf-i’deki Yozgat yargılamaları belgelerine dayanarak 1983 yılında Ermenice yayınladığı Yozğadi Hayasbanutyan Vaverakragan Badmutyunı adlı kitabı buna bir örnek teşkil eder. Kitabın İngilizce çeviri taslakları da arşivde mevcuttur. Bu çeviriler bir araya toplanmış olmayıp, değişik dosyaların içinde dağınık olarak bulunmaktadır. Yozgat kitabının yanı sıra 1917’de Erzincan’da görevi kötüye kullandıkları iddiasıyla yargılanan görevlilerin davasına ilişkin belgeler ile Divan-ı Harb-i Örf-i yargılamalarında yer alan Kayseri Davası’na ilişkin belgeler temel alınarak yazılmış kitap taslakları arşivde yer alan diğer önemli materyaller arasındadır.

Arşiv II’de yer alan Türkçe ve İngilizce malzemeler arasında, Gergeryan’ın birçok bölge için çıkarmış olduğu soykırım failleri listesi bulunmaktadır. Özellikle Yüzbaşı Fazıl Bey’in Mamuretülaziz ve çevresinde tehcir ve katliamlara katılanlara ilişkin hazırladığı rapor son derece önemlidir. Raporun, dönemin görgü tanığı olan bir Osmanlı görevli tarafından hazırlanmış olması ona paha biçilmez bir önem kazandırmaktadır. Gergeryan, ayrıca Trabzon, Tekirdağ, Bursa, Kilikya, Ankara ve Aydın gibi şehirler ve bölgelerde de tehcir ve katliama karışanların isimler ve suçlarına dair detaylı listeler hazırlamıştır.

Söylediğimiz gibi, bu bilgilerin bulunduğu dosyalar son derece karışık ve herhangi bir düzen sahip değildirler. Sistematik bir hale sokulmaları ve kataloglanmaları hemen hemen imkânsız gibidir. Bu nedenle son derece ayrıntılı bir indeks hazırlanmıştır ve araştırmacılar bu indeksi kullanarak, istedikleri bilgiye kolayca ulaşabileceklerdir.