II. Ermenice Malzemeler Hakkında

Krikor Gergeryan tarafından 1915 Ermeni Soykırımı hakkında yapılacak bilimsel çalışmalara altyapı oluşturmak amacıyla hazırlanan arşivde çok zengin Ermenice malzeme bulunmaktadır. Fakat bu Ermenice malzemeler, herhangi bir kataloglama sisteminden mahrum, oldukça dağınık biçimde farklı dosyalarda ve klasörlerde bulunmaktadır. Bu nedenle arşiv, tüm çeşitliliğe ve zenginliğine rağmen, kullanımı kolay değildir.

Arşivdeki Ermenice kaynaklarını ikiye ayırmak mümkün: Ermenice metinler ve Ermenice harfli Osmanlıca metinler.

Ermenice metinler, İstanbul Ermeni Patrikhanesi’nin arşiv materyalleri, Aram Andonyan’ın bir araya getirdiği belgeler, Teotik vb. kişilerin çalışmaları ve/veya tanıklıkları, Osmanlıca belgelerin tercümeleri ve çeşitli gazetelerden bir araya toplanmış gazete kupürleri gibi malzemelerden oluşmaktadır.

1913-1922 yılları arasında İstanbul Patriği görevini yürüten Zaven İstanbul’dan ayrılırken Patrikhane arşivini beraberinde önce Marsilya’ya ve oradan da Kudüs’e götürür. Gergeryan Arşivi’nde bulunan Ermenice materyallerden kendisinin Kudüs’e gidip bu belgeleri gördüğünü ve kopyaladığını anlıyoruz. Gergeryan, ayrıca Paris Nubaryan kütüphanesinde bulunan İstanbul Patrikliğine ait bazı belgelerinde kopyası almış ve arşivini zenginleştirmiştir.

Bu iki husus, elimizdeki arşivi eşsiz kılan önemli öğelerin başında gelir. Zira bugüne kadar soykırım hakkında çalışan tarihçiler, bu belgeleri bir arada görme şansına sahip olamamışlardı.

İstanbul Patrikliği malzemeleri kadar önemli olan bir başka kaynak, Paris Nubaryan Kütüphanesinde bulunan ve çoğunlukla Aram Andonian tarafından toplanmış Ermenice malzemelerdir. 1917-9 yıllarında soykırımdan hayatta kalmış kişilerin birincil el gözlemlerine dayanan bu malzemelerin paha biçilmez özelliğinin altı ne kadar çizilse azdır.

Krikor Gergeryan, arşivindeki Osmanlıca belgeleri, ya bizzat kendisi veya tercümanlar yardımıyla Ermeniceye çevirmiştir. Hatta bazı Osmanlıca malzemeleri Ermeniceye çevirmemiş sadece Ermeni harflerle yeniden yazmakla yetinmiştir. Böylece aynı metinleri, hem Ermenice hem Ermenice harfli Osmanlıca olarak okunmak mümkündür.

Soykırıma tanıklıklar bağlamında sadece kurtulanların toplanmış hatıraları değil, aynı zamanda Aram Andonyan, Yervant Odyan ve Teodik gibi aydınların, Ermeni Soykırımı üzerine yaptıkları ve artık klasikleşmiş sayılan ilk çalışmaları, orijinal el yazmalarıyla Gergeryan Arşivi’nde bulunmaktadırlar.

Bunun dışında, arşivdeki bizzat Gergeryan tarafından Ermenice olarak kaleme alınmış makaleler, denemeler bulunmaktadır. Gergeryan’ın bu çalışmaları oldukça geniş bir zaman dilimini kapsamaktadır.

1878’den 1915’e soykırım sürecinin çeşitli veçheleri, Emval-i Metruke konusu, Divan-ı Harb-i Örf-i yargılamaları ve 1918’de kurulan Ermenistan Cumhuriyeti’ne ait çalışmalar sadece bazı örneklerdir. Arşivde, Ermenistan’ın Sovyetler Birliği’ne katılması ve Karabağ sorununa ilişkin malzemeler de bulunmaktadır.

Gergeryan arşivinde yazarın henüz yayımlanmamış eserler de mevcut; bunlardan en önemlisi kuşkusuz Kayseri’deki Soykırım hakkındaki eseridir. Bu çalışma hemen hemen tamamlanmış olup, bilinmeyen sebeplerden dolayı yayımlanmamıştır.

Yukarda sayılan malzemelere ilave olarak eklemek gerekir ki, arşivde Batı Ermenilerinin etnografik ve folklorik gelenekleri konusunda da malzemeler bulunmaktadır. Sayılan bu malzemelerin Ermeni tarihi ve soykırım konusunda çalışanlar için çok büyük bir zenginlik anlamına geldiğini eklemeye gerek yok.