Krikor Gergeryan arşivindeki Osmanlıca belgeler, Ermeni Patrikliği arşivinden ve Paris Boghos Nubar Kütüphanesinden alınmışlardır. Ermeni Patrikliği Arşivi belgeleri, bugün hala nerede oldukları bilinmeyen İstanbul İttihat ve Terakki Yargılanmaları dava dosyalarında ait dokümanları ihtiva etmektedir. Boghos Nubar Kütüphanesinden alınan belgeler ise Naim Efendi isimli bir Osmanlı Bürokratı tarafından, Ermeni aydını Aram Andonian’a 1918 yılında satılan belgelerdir.
Gergeryan arşivindeki Osmanlıca malzemeler, Ermeni soykırımını anlamamızı sağlayacak paha biçilmez bir öneme sahiptirler. Arşivin önemi, sadece Başbakanlık Osmanlı Arşivi ve ATASE (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Daire Başkanlığı) arşivinde araştırmacılardan saklı tutulan belgeleri içeriyor olması değildir. Belgelerin bazılarının, özellikle de, İstanbul yargılanmaları sırasında gün ışığına çıkan bazı telgrafların aynılarını, bugün Osmanlı Arşivinde de bulmak mümkündür. Bu gerçeklik, Gergeryan arşivindeki belgelerin orijinal olduklarını gösterir çok önemli bir kanıttır.
Belgelerin en önemli özelliği, Ermenilerin sistemli olarak imha edildiklerini gösteriyor olmasıdır.
Belgelerin fiziksel özellikleri
Osmanlıca malzemeler, belge ve/veya belge suretlerinden oluşmaktadır. Devlete ait bazı yazışmaların antetli, imzalı ve mühürlü nüshaları bulunduğu gibi bazı belgelerin de asıllarından çoğaltılmış suretleri mevcuttur. “Belge Sureti” olarak tanımladığımız evrak, dönemin zor şartları içerisinde çoğaltıldığı için bazen küçük kâğıt parçalarına, bazen de okul defterlerine yazılmışlardır.
Gergeryan arşivinde, dağınık ve her hangi bir sistematikten yoksun olarak bulunan belgeleri belli konulara göre bir araya topladık ve ayrıntılı bir indeks oluşturduk. Böylece araştırmacıların aradıkları anahtar kelime ve konuları indeks üzerinden bulmalarını kolaylaştırmış oluyoruz.
Arşivde, aynı belgenin, fotokopi, film vb. birçok defa çoğaltılmış örnekleri de mevcuttur. Bu çoğaltılmış örnekleri de bir araya topladık ve burada hizmete sunuyoruz. Aynı belgenin değişik görüntülerinin yayınlanması, özellikle okunması zor olan belgelerin, okunabilmelerine büyük katkı sağlayacaktır.
Belgeleri tasnif ve kataloglama
Belge tasniflerinde şehirlere göre bir ayırım yapmayı tercih ettik. Nedeni de İstanbul’daki yargılamaların şehirler esas alınarak yapılmış olmasıdır. Doğrudan herhangi bir şehre veya bir duruşmaya ait olmayan belgeleri ise, şahıslara ve konularına göre tasnif ettik (Vehip Paşa, Krikor Zohrab veya Techir uygulamaları gibi)
Belgeleri konularına göre ayırırken karşılaştığımız bir sorun, birçok belgenin defter biçiminde olması ve aynı defterde farklı konularla ilgili belgelerin bir arada bulunması idi. Bu durumda defterin ağırlıklı konusu ne ise, defteri o bölüme almayı tercih ettik. Burada ortaya çıkabilecek sorunları ise, indeks üzerinde yapılacak arama ile gidermek mümkündür.
Bazı Tasnif Zorlukları
Son dönem Osmanlı mülki ve idari taksimatı [vilayet/sancak/kaza/nahiye/köy ve/veya mahalle] ile askeri teşkilatlanmanın [ordu/kolordu/fırka vs.] sorumluluk alanları örtüşmemekte ve farklılıklar göstermektedir. Örneğin, bir kolordu iki ayrı vilayeti içeren kaza ve nahiyelerden sorumlu olabiliyordu. Askeri teşkilatlanmanın sorumluluk alanlarındaki bu farklılıklar, belgelerin tasnifinde bazı sorunlar ortaya çıkardı.
Bunu iki ayrı örnek ışığında açıklamak isteriz:
Birincisi; sevk edilen Trabzon kafileleri ile ilgilidir. Trabzon kafileleri, Giresun ve Erzincan bölgesinde gasp ve katliama uğramıştır. Olayın açığa çıkmasının ardından zanlıların yargılanması Erzincan bölgesinde yapılmıştır. Bu nedenle konuya ait belgeleri, Trabzon veya Giresun “Erzincan Klasörü” altında toplamayı tercih ettik.
İkincisi; Yozgat tehcir ve taktiline aittir. Burada sevkiyattan sorumlu olan askeri birimler Ankara Kolordu, Kayseri Fırka ve Boğazlıyan Askerlik Şubesi silsilesini takip etmektedir. Aynı silsilenin farklı bir kolu da Kastamonu, Kırşehir ve Eskişehir’e uzanmaktadır. Belgelerin kapsadığı olaylar, en geniş anlamı ile askeri taksimata göre, Ankara Kolordusu alanına giren olaylardır. Ama konu İstanbul’da görülmekte olan Yozgat davası ile alakalı olduğu için tüm belgeleri, “Yozgat Klasörü” başlığı altında toplamayı uygun gördük.
Bunun dışındaki belgeleri belli kişiler ile doğrudan ilgili iseler, farklı şehirlere ait olsalar bile o kişinin adı ile tasnif ettik. Vehip Paşa ve Krikor Zohrab bu duruma verilecek iki örnektir. Yer ve kişi isimleri ile tasnif edilemeyecek belgeleri de konulara göre tasnif etmeye çalıştık. Ermeni Patrikliği, Teftiş Uygulamaları vb. gibi…
Klasörlerde yer alan dosyalara ait bilgiler:
-
Adana:
Toplam 11 dosyada 13 belge bulunmaktadır. Belgelerin ağırlıklı bölümü Adana bölgesindeki Hınçak örgütlenmesine aittir. Bununla birlikte 1909 olayları sonrasındaki ıslahat taleplerine ait yazışmalar da bulunmaktadır.
-
Bitlis:
Seferberlik öncesi vilayette Ermenilere yönelik katl, gasp gibi olayların bilgisini içeren iki ayrı belge söz konusudur.
-
Çankırı:
Çankırı kazası İttihat ve Terakki Katib-i Mesul’ü Cemal Oğuz hakkında hazırlanmış iddianamenin tam metnidir.
-
Dersim:
2 dosyada iki belge bulunmakta olup tehcir sürecinde bölgede yaşananlar ile mutasarrıf vekili ile belediye reisinin yolsuzlukları konu edilmektedir.
-
Diyarbakır:
Toplam 6 dosyada 11 belge bulunmakta olup Zor Mutasarrıfı Zeki Bey ile Vali Reşit Bey hakkındadır.
-
Erzincan:
Klasör 22 dosyada 116 belge içermektedir. Belgelerin tamamı Trabzon ve Erzurum kafilelerinin soyulup katledilmeleriyle ilgilidir. Konu ile ilgili Divan-ı Harbi Örfi kurulmuş ve soruşturmalar yapılmıştır.
-
İzmit:
Toplam 5 belge olup olup tamamı 1918 sonrası İzmit civarında cereyan eden olayları ile ilişkilidir.
-
Konya:
Konya Klasörü 7 dosyada 14 belgeyi içermektedir. Ağırlıklı olarak Talat Paşanın gönderdiği şifre telgrafların tasdikli suretlerinden ibarettir. Belgelerin hemen hemen tamamı bugün Osmanlı Arşivinde de mevcuttur.
-
Malatya:
Dönemin mülki taksimatına göre Malatya ile Hısnımansur ve Besni’deki tehcir süreci ile buralardan geçmekte olan kafileler hakkında bilgiler yer almaktadır. 4 dosyada toplam 15 belge vardır.
-
Sivas:
Sivas Klasöründeki 24 dosyada toplam 80 belge yer almaktadır. Belgelerin büyük kısmı, Bursa Murahhası iken Erzincan’a tayin olunan Sahak Odabaşıyan’ın katledilmesi ile ilgilidir ve bu konudaki yazışmalar ve alınan ifadelerden oluşmaktadır. Ayrıca Sanasaryan Mektebi öğrenci ve öğretmenlerinin katli, Sivas’taki Ermeni kilisesi ile Ermeni ev ve köylerinin yıkılması ve bu binaların taşlarıyla İttihat Kulübü, otel yapılması gibi konular da vardır.
-
Yozgat:
Gergeryan Arşivi Osmanlıca belgeleri içinde en kapsamı olanı Yozgat Klasörüdür. Bu klasörde Yozgat tehcir ve taktili ile birlikte Ankara, Kayseri ve Çorum tehcir ve taktiline dair yazışma suretleri ile Çankırı tehciri dava kararı da yer almaktadır. Yozgat Klasöründe 71 dosya ve 361 belge yer almaktadır.
-
Fazıl Bey:
Kendisi Malatyalı olup yüzbaşılıktan emekli bulunan Fazıl Beyin tehcir esnasında Malatya ve çevresinde Ermenilere yönelik meydana gelen olayları yer ve isim belirterek liste haline getirerek İstanbul’daki ilgili mercilere sunmuştur.
-
Krikor Zohrab:
5 belgeyi kapsamakta olup Zohrab Efendinin katliyle ilgili Urfa, Halep ve İstanbul arasındaki yazışma ve raporları içermektedir. Ayrıca Zohrab’ın hanımına ait kişisel bir mektup vardır.
-
Naim Andonian:
Naim Efendi tarafından Andonian’a satılan belgelerin Gergeryan arşivinde bulunan görüntülerini ihtiva etmektedir. 11 adettir.
-
Vehip Paşa:
Vehip Paşanın Divan-ı Harbe verdiği yazılı ifade ile sonrasında yazılı olarak sorulan sorulara verdiği cevaplardır. 2 dosyada 3 belge mevcuttur.
-
Yervant Odyan:
Klasörde Yervant Odyan’ın Müslüman-Hıristiyan özellikle de Türk-Ermeni ilişkilerini konu ettiği yazıları yer almaktadır. Yazılarda genel bir devlet politikası olarak Osmanlı tebaasının Müslüman olmayan unsurlarına yapılan muameleler örnekler verilerek açıklanmakta, bu arada Yozgat tehcirine de değinilmektedir. Bu bölümde ayrıca Ankaralı Ermeni hanımların Jamanak Gazetesine yayımlanmak üzere gönderdikleri iki mektup da yer almaktadır. Toplam 5 dosyada 5 belge bulunmaktadır.
-
Mahkeme Reisleri-Savcılar:
1914 yılından başlayarak tehcir süreci içinde vilayet, sancak ve kazalarda yer alan adli görevlilerin isimleri, atanma ve ayrılma tarihleri ile açıklamaların yer aldığı dosyalar ile bu konudaki yazışmaların yer aldığı klasörün 4 dosyasında 4 belge bulunmaktadır.
-
Divan-ı Harbi Örfi Muhtelif Konular:
Bu başlık altındaki 21 dosyada, mahkemelere ilişkin dilekçe, izin belgesi, mektup gibi 21 münferit belge yer almaktadır.
-
Patrikhane-Katogigosluk:
Çoğu Katogigos Sahak Efendi tarafından yazılan veya kendisine gönderilmiş mektup suretlerinin yer aldığı klasördür. Mektuplar önemli bir bölümü Cemal Paşa, Patrikhane, Adana Valisi ile Kozan Mutasarrıfına yazılmıştır. Klasör içindeki 24 dosyada 26 belge vardır.
-
Teftiş raporları:
1915 yılı tehcir sürecinde Ermenilerin sevk edildikleri bölgelerden gelen haberler üzerine denetleme yapmak için gönderilen müfettişlerin raporlarının yer aldığı klasördür. Belgelerde Adana, Maraş, Halep, Deyr-i Zor, Şam, Diyarbakır teftişleri ile Malatya Mutasarrıfı, Kâhta Kaymakamının teftişleri ile Lice Kaymakamı Nesimi Beyin katline dair de belgeler bulunmaktadır. Klasörde 14 dosyada 14 belge bulunmaktadır.
-
Tehcir uygulamaları:
Bu klasörde herhangi bir mülki ya da askeri bölge ayırt etmeksizin genel olarak tehcir ve taktile dair yazışma suretleri bulunmaktadır. Bu klasördeki 33 dosyada 38 belge bulunmaktadır.
-
Valiler-Kaymakamlar:
Bu klasörün bir dosyası seferberlik ve savaş sürecinde görevli olan vali ve kaymakamların isimleri, tayin ve görevden ayrılma tarihleri ile açıklamalardan ibarettir. Diğer dosyalar ise Diyarbakır Valisi Reşit, Deyr-i Zor Mutasarrıfı Suat gibi isimlere aittir. Klasörde 7 dosyada 11 belge yer almaktadır.